Παθητική επιθετικότητα: Μήπως δέχεστε επίθεση και δεν το έχετε καταλάβει;
Σε όλους μας έχει συμβεί να συναντήσουμε επιθετικές συμπεριφορές στην οικογένεια, στη δουλειά μας, στις προσωπικές μας σχέσεις ή στο ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον. Η επιθετικότητα είναι η εκδήλωση εχθρικότητας και πηγάζει συνήθως από ματαίωση, αδικία, συναισθήματα θυμού, δυσαρέσκειας κ.α. Ακούγοντας τον όρο, οι περισσότεροι θα σκεφτούμε κάποιον που φωνάζει, έχει ένταση και σε κάθε περίπτωση κάνει απόλυτα σαφή την επιθετική του διάθεση. Τι γίνεται όμως, όταν η επιθετικότητα είναι πολύ καλά κρυμμένη;
Η παθητική επιθετικότητα ορίστηκε για πρώτη φορά σε κλινικό επίπεδο κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, από τον συνταγματάρχη Colonel William Menninger, στο πλαίσιο της παρατήρησης της αντίδρασης των στρατιωτών σε θέματα συμμόρφωσης. Ο Menninger περιέγραψε στρατιώτες που, ενώ δεν ήταν ανοικτά εριστικοί, εξέφραζαν την επιθετικότητά τους παθητικά, ήταν, δηλαδή, συνεχώς συνοφρυωμένοι, ισχυρογνώμονες, πείσμονες, αναποτελεσματικοί, κωλυσιεργούσαν και αντιστέκονταν. Ο Menninger απέδιδε τη συμπεριφορά τους σε ανωριμότητα, αλλά και σε αντίδραση στο στρες των απαιτήσεων της στρατιωτικής ζωής.
Έννοια και χαρακτηριστικά
Η παθητική επιθετικότητα είναι μία άδηλη, έμμεση επιθετικότητα, με την οποία εκφράζονται δύσκολα συναισθήματα, όπως θυμός, παράπονο, δυσαρέσκεια. Το άτομο, αντί να εκφράσει αυτό που αισθάνεται ξεκάθαρα, άμεσα και ευθέως, επιλέγει να εκτονώσει την ενόχληση του κεκαλυμμένα.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα παθητικής επιθετικότητας είναι τα «μούτρα». Φανταστείτε ένα ζευγάρι, όπου ο ένας έχει ενοχληθεί με μία συμπεριφορά του άλλου, όμως δεν του το λέει ανοιχτά, παρά κλείνεται στον εαυτό του, δεν του μιλάει, αρνείται ότι κάτι συμβαίνει και έχει μια απάθεια. Ο άλλος σύντροφος τον ρωτάει, προσπαθεί να καταλάβει τι έχει, όμως δεν παίρνει απαντήσεις και είναι σαν να τιμωρείται με αυτή τη σιωπή. Έτσι, διατηρείται ένα αρνητικό, ασαφές κλίμα και δεν δίνεται λύση στο πρόβλημα.
Άλλα παραδείγματα είναι τα ειρωνικά ή σαρκαστικά σχόλια, η αγνόηση, η αναβλητικότητα, η αργοπορία στα ραντεβού, η μη τήρηση υποχρεώσεων προς κάποιον κ.α. Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις, ο επιτιθέμενος γίνεται έμμεσα εχθρικός, οι άλλοι αντιλαμβάνονται ότι κάτι συμβαίνει, όμως εκείνος δεν το παραδέχεται. Χρησιμοποιεί συνεχώς δικαιολογίες του τύπου: «Δεν έχω τίποτα, μια χαρά είμαι», «Απλά ξέχασα αυτή την υποχρέωση», «Έτυχε» ή γίνεται απολογητικός, συνεχίζει όμως να τηρεί την ίδια στάση. Υπάρχει μεγάλη διάσταση μεταξύ αυτών που αισθάνεται και αυτών που λέει: τα αληθινά του συναισθήματα εκφράζονται με τη στάση του, και όχι με τα λόγια.
Το αποτέλεσμα αυτής της συμπεριφοράς είναι να δημιουργείται ένα κλίμα ασάφειας και σύγχυσης. Οι δέκτες της παθητικής επιθετικότητας δεν μπορούν να εξηγήσουν τι συμβαίνει, νιώθουν εκνευρισμό και αμηχανία, αφού ο επιτιθέμενος δεν μιλάει ειλικρινά και δεν τους δίνει την ευκαιρία να τοποθετηθούν και παράλληλα, εάν του ζητηθούν εξηγήσεις, παρουσιάζεται ως θύμα και αποποιείται οποιαδήποτε ευθύνη. Η συνεννόηση μαζί του είναι πολύ δύσκολη, καθώς αρνείται να ξεκαθαρίσει τη θέση του. Η στάση αυτή αποτελεί μία μορφή κακοποιητικής συμπεριφοράς, με έναν τρόπο υπόγειο: η επίθεση δεν γίνεται ξεκάθαρα, ώστε η άλλη μεριά να το καταλάβει, να αμυνθεί, να ξεκινήσει η επικοινωνία και να υπάρξει μια κατάληξη.
Ποιοι άνθρωποι συνηθίζουν να επιτίθενται παθητικά;
Συνήθως, οι άνθρωποι αυτοί φαίνονται ευγενικοί, καλοί και συγκαταβατικοί. Ωστόσο, η εικόνα που δείχνουν προς τα έξω, είναι πολύ διαφορετική από την αληθινή προσωπικότητα τους. Αποφεύγουν τις συγκρούσεις και τα προβλήματα, δεν εκφράζονται αυθεντικά, δικαιολογούνται συνέχεια, δεν παραδέχονται τα λάθη τους, ενώ συχνά παραπονιούνται και γκρινιάζουν. Τείνουν να είναι επικριτικοί με τους άλλους, αλλά όχι μπροστά τους, δεν εμπιστεύονται εύκολα, νιώθουν αδύναμοι και έχουν χαμηλή αυτοεκτίμηση. Επίσης, οι άνθρωποι αυτοί συμπεριφέρονται χειριστικά, προσπαθώντας να πετύχουν τον σκοπό τους πλαγίως και θέλουν να έχουν τον έλεγχο. Ακριβώς λόγω της μη αυθεντικής τους στάσης, δεν είναι ικανοποιημένοι και χαρούμενοι με τη ζωή τους και εμπλέκονται συχνά σε τοξικές σχέσεις. Πολλές φορές, η επιθετικότητα στρέφεται και κατά του ίδιου του εαυτού τους, οπότε εμφανίζουν αυτοκαταστροφικές τάσεις (π.χ. καταχρήσεις ουσιών). Τέλος, δεν είναι σπάνιο άνθρωποι με το «σύνδρομο του καλού παιδιού» να χρησιμοποιούν την παθητική επιθετικότητα.
Πού οφείλεται η παθητική επιθετικότητα;
Η παθητική επιθετικότητα δεν «επιστρατεύεται» σκόπιμα. Αποτελεί ένα μοτίβο συμπεριφοράς που το άτομο έχει μάθει μέσα στην οικογένεια, όπου η ευθεία έκφραση δυσάρεστων συναισθημάτων ή σκέψεων δεν ήταν αποδεκτή ή υπήρχε μία αμφιθυμία σε σχέση με αυτό. Συνήθως, πίσω από μια τέτοια στάση κρύβονται πεποιθήσεις όπως: «Ο θυμός είναι κακός», «Η επιθετικότητα δεν επιτρέπεται», «Αν γίνω επιθετικός θα με εγκαταλείψουν», «Αν γίνω δυσάρεστος θα με απορρίψουν». Καθώς, λοιπόν, το παιδί βιώνει θυμό, ταυτόχρονα βιώνει άγχος και φόβο ότι θα τιμωρηθεί γι’ αυτό. Ο φόβος και ο θυμός πλάθουν σταδιακά αυτή την ασυνείδητη αντίδραση, η οποία υιοθετείται και χρησιμοποιείται αυτόματα. Έτσι, από την παιδική ηλικία ως την ενηλικότητα, τα φυσιολογικά αλλά δύσκολα συναισθήματα βιώνονται ως μη ασφαλή και επικίνδυνα. Για το λόγο αυτό, καταπιέζονται και αναζητούν εκτόνωση με κοινωνικά αποδεκτούς τρόπους. Tο άτομο εκφράζει μεν θυμό, αλλά έτσι ώστε να διατηρεί το καλό του προφίλ, να μην μπορεί να κατηγορηθεί και να μην έχει ευθύνη. Συνεπώς, εφόσον δεν γίνεται ενεργά επιθετικό, δεν συγκρούεται με την πεποίθηση του ότι η επιθετικότητα είναι κατακριτέα, διατηρεί τον αυτοσεβασμό του και παράλληλα παραμένει στο απυρόβλητο.
Άλλοι λόγοι για τους οποίους κάποιος υιοθετεί την παθητική-επιθετική στάση είναι η μίμηση ενός προτύπου, συνήθως ενός σημαντικού άλλου. Για παράδειγμα, αν η μητέρα ενός παιδιού είχε τέτοια στάση, είναι πολύ πιθανό να την υιοθετήσει και το παιδί. Ακόμη, πολλές φορές, κρίσιμες είναι και οι συνθήκες του περιβάλλοντος: Π.χ. στον εργασιακό χώρο, όπου η έκφραση ευθείας επιθετικότητας δεν είναι επιτρεπτή και μπορεί να προκαλέσει προβλήματα, ένας εργαζόμενος που ενοχλείται από τη συμπεριφορά του προϊστάμενου, ίσως επιλέξει να εκφραστεί παθητικά-επιθετικά, καθυστερώντας την ολοκλήρωση ενός project και όντας ασυνεπής.
Σε κάθε περίπτωση, παρόλο που υπάρχει κάποια εκτόνωση του συσσωρευμένου συναισθήματος, αυτή δεν είναι αρκετή, ώστε το άτομο να νιώθει και να λειτουργεί καλά. Επίσης, η παθητική επιθετικότητα δεν οδηγεί πουθενά. Αντίθετα, διαιωνίζει το δυσάρεστο κλίμα, φθείρει τις σχέσεις, διαλύει την εγγύτητα και εντείνει το φόβο και το θυμό.
Τι μπορούμε να κάνουμε;
Αν συναντάτε παθητική επιθετικότητα στο περιβάλλον σας:
Μην πέφτετε στην παγίδα και μην υποκύπτετε στο χειρισμό του παθητικά επιθετικού ανθρώπου. Εφόσον δεν εκφράζεται ευθέως, δεν υποχρεούστε να ασχοληθείτε μαζί του.
Θέστε όρια: Ξεκαθαρίστε ότι δεν ανέχεστε πλάγιες συμπεριφορές και θέλετε ευθύτητα. Η δική σας αλλαγή στάσης μπορεί να σπάσει το μοτίβο της παθητικής επιθετικότητας, αφού δεν θα φέρνει πια τα αναμενόμενα αποτελέσματα.
Διεκδικήστε την ευθεία επικοινωνία. Αν σας ενδιαφέρει να επικοινωνήσετε και να βρεθεί μια λύση, εκφράστε το πώς αισθάνεστε με την παθητική-επιθετική στάση του άλλου και διαβεβαιώστε τον ότι είναι εντάξει και ασφαλές να εκφραστεί και εκείνος ειλικρινά απέναντι σας.
Αν παρατηρείτε στον εαυτό σας παθητικές-επιθετικές συμπεριφορές:
Αναγνωρίστε αυτό που κάνετε, χωρίς να το κρίνετε: Δείτε πότε συμβαίνει, με ποιον, σε ποιες συνθήκες, σε τι σας εξυπηρετεί, πώς αισθάνεστε με αυτό.
Πάρτε την ευθύνη των συναισθημάτων σας. Είναι απολύτως φυσικό να έχετε και δυσάρεστα συναισθήματα. Αποδεχτείτε τα. Δεν είναι αυτά που διαλύουν τις σχέσεις, αλλά η έλλειψη ευθύτητας και ειλικρίνειας.
Εκφραστείτε ευθέως: Πείτε αυτό που σκέφτεστε ειλικρινά και αντιμετωπίστε τα θέματα σας κατά μέτωπο. Αν σας έχει ενοχλήσει μία συμπεριφορά, μιλήστε για την ενόχληση σας, ψύχραιμα και ενήλικα. Είναι πολύ πιο έντιμο και λειτουργικό, από το να ταλαιπωρείτε τον σύντροφο, τον φίλο ή τον συνεργάτη, και σίγουρα είναι ο μόνος τρόπος για να λυθεί το πρόβλημα.
Ο φαύλος κύκλος της παθητικής επιθετικότητας μπορεί να σπάσει μόνον εφόσον κάποιος αποφασίσει να επικοινωνεί ανοιχτά. Ο ώριμος διάλογος είναι ο μόνος δρόμος για να διαχειριστούμε τα προβλήματα και να απολαμβάνουμε λειτουργικές σχέσεις. Πρώτα, όμως, ο διάλογος αυτός πρέπει να γίνει με τον εαυτό μας.
Κείμενο: Αγγελική Κονιδάρη
Σύμβουλος Ψυχικής Υγείας MSc / Εκπ.Ψυχοθεραπεύτρια
Βιβλιογραφία
Oberlin, Loriann Hoff & Tim Murphy (2005): Overcoming Passive-Aggression: How to Stop Hidden Anger From Spoiling Your Relationships, Career and Happiness, Da Capo Press.
0 Σχόλια